2008 yılında gelişmiş ülkelerin karşı karşıya kaldığı küresel ekonomik kriz, 20. yüzyılın 30’lu yıllarındaki Büyük Buhran’dan bu yana tarihteki en büyük ekonomik krizdi.
Dünyanın çoğu ülkesi bu kriz durumuna neredeyse aynı anda girdi. Krizin başladığı andan sonuçlarının üstesinden gelinebildiği ana kadar geçen süre birçok devletin 5 yıla kadar zamanını aldı. Bazı bölgelerde 2015 öncesinde krizin yankıları görüldü.
2008 krizinin genel kökenleri ve ana nedenleri
Ekonomistler 2008 küresel krizinin aşağıdaki sebeplerden kaynaklandığı konusunda hemfikir:
- Dünya ekonomisinin büyüme döngüsünden durgunluğa doğal geçişi;
- uluslararası ticarette dengesizlik;
- sermaye akışlarındaki dengesizlik;
- nüfusa verilen ipotek kredilerinin kontrolsüz büyümesi nedeniyle ekonominin aşırı ısınması.
2008 krizini kim tahmin etti
2008 krizini öngörenler vardı. Bunlar arasında ekonomist Gary Shilling, fon yöneticisi James Stack, IMF baş ekonomisti Raghuram Rajan yer alıyor. İlki 2000 yılında ABD’de bir “mortgage balonu”ndan söz ediyordu, ikincisi ve üçüncüsü ise ABD’deki mortgage krizinden 2 yıl önce resesyon konusunda uyarıyordu. Dünyadaki 2008 krizi de Mauldin Economics’in yönetim kurulu başkanı John Mauldin tarafından öngörülmüştü.
ABD’de Kriz
Büyük Durgunluğun önkoşulu, 2007 yılında ABD’de ortaya çıkan ipotek kriziydi. Ekonomik durgunluğun ilk belirtileri ABD’de 2006’da ortaya çıktı. O zaman Amerikan emlak piyasası ev satışlarında gözle görülür bir düşüş yaşamaya başladı. 2007 baharında, yüksek riskli subprime mortgage krizi ABD’yi vurdu. Bu tür kredilerin borçluları, en iyi kredi geçmişine sahip olmayan, düşük gelirli ABD vatandaşlarıydı.
İpotek krizi güvenilir borçluları oldukça hızlı bir şekilde vurdu. Zaten 2007 yazında, Amerikan krizi belirgin bir mali yapıya sahip olmaya başladı. Borçluların kredileri yeniden finanse etmede karşılaştığı zorluklar ve artan faiz oranları nedeniyle bankacılık likidite krizi patlak verdi. 2008 sonbaharının başlarında bankalar halka kredi vermeyi bıraktı.
Amerikalı finansçı George Soros, 2008 krizinin başlangıcının aslında 2007 yazının sonunda gerçekleştiğini kaydetti. Bunun merkez bankalarının likiditelerini korumaya başladıkları dönem olduğuna dikkat çekti.
ABD bankacılık sistemini desteklemeye yönelik önlemler başarısız oldu. 2008 sonbaharının başlarında bankacılıkta bir çöküş yaşandı. Büyük yatırım bankası Lehmsn Brothers iflas etti. Aynı kader Fannie Mae ve AIG gibi ipotek şirketlerinin de başına geldi. Freddie Mac şirketi kaderini tekrarladı. Toplamda ülkede 45’ten fazla finans kurumu iflas etti.
2008 ABD mortgage krizi borsa fiyatlarının çöküşünün bir sonucuydu. Bu süreç özellikle Ekim 2008’in başlarında belirgin hale geldi. ABD borsasının 6 Ekim’den 10 Ekim 2008’e kadar olan dönemdeki düşüşü, ülkenin önceki 20 yıllık tarihinde bir rekor olarak değerlendirildi. Amerikan şirketlerinin hisseleri yüzde 50 ya da daha fazla değer kaybetti. Süreç 2009’un başlarında devam etti.
Nedenler
Amerikan Kongresi, özel olarak oluşturduğu komisyonun raporunda, 2008 krizinin ortaya çıkmasının nedenlerini şu şekilde formüle etti:
- finansal sektörün yetersiz düzenlemesi;
- kurumsal yönetimde yapılan hatalar;
- Amerikalı hanelerin büyük borçları;
- Güvenilirliği şüpheli ve yeterince araştırılmamış olan türevlerin (bir tür menkul kıymet) aşırı dağıtımı;
- “gölge” bankacılık sektörünün büyümesi.
Sonuçlar
2008 yılında Amerika’da yaşanan kriz, nedenleri dikkate alındığında ABD açısından şu sonuçları doğurmuştur:
- Ülke genelinde üretim hacimlerinde azalma;
- Amerikan şirketlerinin sermayesinde %40 oranında azalma;
- talepteki genel düşüş;
- Çeşitli hammadde fiyatlarında düşüş;
- Ülke genelinde işsiz sayısında benzeri görülmemiş bir artış;
- Orta sınıfa mensup ABD vatandaşlarının gelirlerinin azalması, daha da zayıflaması;
- zengin ve fakir ABD vatandaşları arasındaki gelir farkının artması;
- Petrol fiyatlarında keskin düşüş;
- Altyapının inşası ve iyileştirilmesine yönelik bir dizi hükümet projesinin kısaltılması
Amerika Birleşik Devletleri’ndeki 2007-2008 krizinin bir sonucu olan mülkün yeniden dağıtımı, iflas etmiş borçluların daha önce satın aldıkları evlerden toplu olarak tahliye edilmesine yol açtı. Bu süreç özellikle 2009 ve 2010 yıllarında belirginleşti.
Dünyadaki krizin gelişimi
Krizin tarihi şu aşamalardan geçiyor:
- Şubat 2008. Küresel enflasyon rekor seviyelere yükseldi.
- Ekim 2008’de neredeyse dünyanın önde gelen merkez bankalarının tamamı tarafından faiz oranlarının eş zamanlı düşürülmesi.
- Kriz karşıtı planın Ekim 2008’de o zamanki G8 katılımcıları tarafından onaylanması.
- Kasım 2008’de G20 bünyesinde krizle mücadele zirvesi düzenlendi.
- Aralık 2008’de hem Avrupa Merkez Bankası hem de İngiltere Merkez Bankası tarafından faiz indirimleri yapıldı.
- Eurostat Aralık 2008’de Avrupa ekonomisinin GSYİH’nın %0,2 oranında azalmasıyla resesyona girdiğini bildirdi.
- Aralık 2008’de Avrupa Merkez Bankası tarafından kemer sıkma önlemleri uygulamaya konuldu. Avro Bölgesi’nde kredi krizinin gelişimi.
- Nisan 2009’daki G20 zirvesi, 2008 ekonomik krizinin üstesinden gelmeye yönelik bir planı onayladı. IMF’nin kaynaklarının güçlendirilmesine yönelik tedbirler alınıyor.
- Kuzey Afrika ve Orta Doğu bölgelerindeki ülkelerde ekonomik istikrarsızlık ortamında büyüyen protesto hareketleri.
- 2009 yılı sonunda küresel ticaret hacimlerinde %11,89 oranında azalma.
2008’deki küresel mali kriz 2010’da da devam etti. Daha sonra kur savaşı başladı. ABD, Avrupa Birliği, Japonya ve Çin, ihracatlarını kolaylaştırmak için ulusal para birimlerinin fiyatlarını düşürmeye çalıştı.
Rusya’da ve eski Sovyetler Birliği devletlerinde krizin gelişimi
Rusya’da 2008 yılında yaşanan ekonomik krizin hem iç hem de dış nedenleri vardı.
Nedenler
Rusya’daki 2008 mali krizi ayrıca dış politika olaylarından da kaynaklandı. Bunlardan en önemlisi, Ağustos 2008’in başlarında Güney Osetya’da gerçekleşen beş günlük savaştı. Çatışmanın sonucu Rusya’dan yabancı yatırım çıkışının artmasıydı.
Ancak ana nedenler aşağıdaki gibidir:
- Ülke ekonomisinin, zincirleme reaksiyon yoluyla ABD ve Avrupa’da durgunluğa yol açan kaynakların (petrol, gaz ve metaller) yurtdışına ihracatına güçlü bağımlılığı;
- Finans sektörünü daha da olumsuz etkileyen petrol fiyatlarındaki düşüş;
- yabancı şirketlerle karşılaştırıldığında bazı Rus üreticilerin rekabet gücünün düşük olması;
- Rus ekonomisinde yabancı yatırımın önemli varlığı;
- Rus işletmelerinin yabancı yatırımcılara olan büyük borçları;
- yüksek enflasyon.
Krizin sonuçları
Rusya’da 2008 krizinin aşağıdaki sonuçları vurgulanabilir:
- Rusya borsasının çöküşü;
- Birçoğunun iflasına veya birbirleriyle birleşmesine yol açan bankacılık sistemindeki kriz;
- Yabancı yatırımın Rusya’dan aktif olarak çekilmesi;
- Kredi maliyetindeki artış;
- yurtdışından gelen yatırım akışının zayıflaması;
- Ruble döviz kurunda düşüş;
- Rus şirketlerinin kârlılığında bozulma;
- yabancı bankalardan kredi almanın zorluğu;
- ekonomik büyümenin zayıflaması;
- petrol ihracat fiyatlarındaki düşüş;
- borç tuzakları nedeniyle kuruluşların kitlesel iflası;
- ülke genelinde konut amaçlı gayrimenkul inşaatlarında yavaşlama;
- Enflasyonun hızlanması.
Rusya’da 2008-2009 krizi vatandaşların maaşlarında düşüşe yol açtı. Nüfus gelirleri önemli ölçüde azaldı (şu anda hane gelirlerinde de bir düşüş ve kriz tehlikesi var). Aynı zamanda tüketim de azaldı. Rusya Federasyonu’nda 2008 krizinin temel sonucu, yaygınlaşan işten çıkarmalardır. Bütün bunlar vatandaşlar arasında stresin artmasına da neden oldu. Rusya’da yaşanan 2008 krizinden kısaca bahsedecek olursak, bunun sonucunda ülkede nüfusun yaşam kalitesi ciddi oranda düştü.
Belarus ve Ukrayna ekonomilerinde kriz olgusu
Belarus borsasının uluslararası finans sistemine yeterince entegre olmaması nedeniyle bu ülkedeki kriz diğer ülkelere göre biraz daha geç kendini gösterdi. Durgunluğun ilk işaretleri Belarus’un ihraç ürünlerine olan talebin zayıflamasında ortaya çıktı. Bu özellikle petrol ürünleri ve demirli metaller için geçerlidir. Belarus ayrıca yabancı yatırım sıkıntısı da yaşadı. Altın ve döviz rezervleri de sınırlıydı.
2008 küresel ekonomik krizi 2011 yılında en çok Belarus’ta yaşandı. O zaman Belarus rublesi büyük ölçüde değer kaybetti. 2011 yılının ilk yarısında devlet parası yabancı para birimleri karşısında %75 oranında değer kaybetti. Yılın büyük bölümünde Belarus vatandaşları ve kuruluşları döviz satın alamamıştı. Yılın enflasyonu yüzde 79,6’ya ulaştı. 2011 yılında Belarus rublesi dolar karşısında %270 oranında değer kaybetti.
2008 yılındaki küresel kriz en çok Ukrayna’yı etkiledi. Ülkenin sanayisi zarar gördü. Üretim %19,8 düştü. Metalurji, makine mühendisliği ve kimya endüstrileri en çok zarar gördü. Her üç sektörde de düşüş %35’i, metalurjide ise %45’i aştı. Grivnası’nda devalüasyon yaşandı. 2008 krizi sırasında doların Grivnası döviz kuru şu değerlere ulaştı: 1 dolar = 8 Grivnası. Bu oran 18 Aralık 2008 tarihinde belirlendi; 2008 yazında dolar başına 4-5 Grivna veriliyordu (şimdi 1 dolar yaklaşık 25 Grivna).
Nüfusun Grivnası cinsinden mevduatları değersiz hale geldi. Bankalar faiz oranlarını 1,5 kat artırdı. Ancak Kasım 2008’de halka borç verme fiilen durduruldu. Ukrayna’nın GSYH’si 2009 yılında %14,8 oranında düştü. Bu dünyadaki en kötü göstergelerden biri.
Diğer ülkelerdeki kriz olayları
Yunanistan
2008 yılında Yunanistan’da yaşanan kriz, ülkenin büyük bütçe açığı ve bunu karşılayacak borcun varlığıyla ilişkilendirilmişti. Zaten 2010 yılının başında devletin dış borcu felaket boyutlara ulaştı. Yunan hükümeti devlet sistemini sürdürmenin maliyetini azaltmaya çalıştı. Ülkede gösteriler ve isyanlar başladı. Yunanistan, krizi aşmak için hem Avrupa Birliği’nden hem de IMF’den defalarca kredi aldı. Temmuz 2015’teki aşırı borç nedeniyle ülke gerçek bir temerrüt tehlikesiyle karşı karşıyaydı.
Çin
2008 yılında Amerika Birleşik Devletleri’nde yaşanan ekonomik kriz Çin ekonomisini de etkilemiştir. Başarılı bir 2007 yılının ardından Çin ekonomisi durgunlaşmaya başladı. Birincisi, altın ve döviz rezervlerinde azalma oldu ve zaten Kasım 2008’de ülkede kritik bir işsizlik oranı resmen açıklandı. Çin endüstrisi hammadde talebini azaltmak zorunda kaldı. Sonuç olarak, metalurji ürünlerinin fiyatları dünya çapında düştü. Çin ekonomisi açısından en kötü dönem 2009 yılının ilk çeyreğiydi. Daha sonra eyaletin GSYİH’si yalnızca %6,1 arttı ve ihracat %30,9 düştü. Ancak yılın ilerleyen dönemlerinde kriz durumundan çıkmanın bir yolu vardı.
Japonya
2008 ekonomik krizi Japon ekonomisini büyük ölçüde etkiledi. Böylece Nikkei 225 endeksi Ekim 2008’de %9,62 oranında çöktü. Aynı zamanda büyük bir Japon sigorta kuruluşu olan Yamato Life Insurance Co. iflas etti. Ltd.
İzlanda
2008 İzlanda krizi, tek bir ülkedeki en büyük ekonomik felaket olarak kabul ediliyor. Ekonomik durgunluk, üç büyük devlet bankasının iflasında, İzlanda kronunun dolar karşısında keskin bir değer kaybında ve İzlanda borsasının sermayesinin %90 oranında azalmasında (Wikipedia’ya göre) kendini gösterdi. Ülke fiilen iflas ilan edildi. Hükümet IMF’den kredi istedi. Ancak bu krizi Avrupa’daki herkesten daha hızlı aşan İzlanda oldu. Zaten 2011 yılında ülke ekonomisi kriz öncesi seviyelere ulaştı.
Portekiz ve İrlanda
Avrupa’da yaşanan 2008 krizi Portekiz’i de derinden etkiledi. Bu ülkenin Yunanistan’la birlikte IMF’ye büyük borçları vardı. İrlanda da 2008’de ciddi ekonomik sorunlarla karşı karşıya kaldı ve bu durum ülke liderlerini IMF’den yardım istemeye zorladı.
Krizin küresel sonuçları
Ekonomik durgunluk dünya çapında işsizliğe yol açtı. Tüm ülkelerdeki göstergeleri 2008’den 2010’a kadar olan dönemde önemli ölçüde arttı. Ancak bu eğilim günümüzde de devam ediyor. 2008 krizi, basit bir ifadeyle, dünya çapında orta sınıf insanların yaşamlarının kötüleşmesine yol açtı. Ekonomik durgunluk nedeniyle zengin ile fakir arasındaki gelir farkı çok büyük hale geldi. Gelir eşitsizliği sorunu eskisinden daha da ciddi hale geldi.
Edebiyat ve sinemada 2008’deki durgunluk
Olay birçok edebi eserin temelini oluşturdu. 2008 durgunluğunun bir analizi ve bunun 1929 Büyük Buhranı ile karşılaştırılması ABD’li ekonomist Joseph Stiglitz tarafından Steep Dive kitabında yapıldı.
Aşağıdaki kitaplar 2008 krizinin konusuna ayrılmıştır:
- N. Klein’ın “Şok Doktrini”;
- E.R.’den “Başarısız Olmayacak Kadar Büyük” Sorkin;
- M. Wolfe’tan “Değişimler ve Şoklar”;
- M. Lewis’ten “Kısa Oyun” ve “Boomerang”;
- R. Lowenstein’dan Wall Street’in Sonu;
- W. Ward’dan “The Devil’s Casino”.
Rolling Stone’da gazeteci Matt Taby’nin 2008 kriziyle ilgili yazdığı makale meşhur oldu. “Büyük Devralma” makalesinde yazar, AIG sigorta şirketinin 2008’deki kritik durumuyla ilgili soruna ilişkin vizyonunu ifade ediyor.
2008-2009 ekonomik olaylarını konu alan, Amerika Birleşik Devletleri’ndeki 2008 krizini anlatan bir dizi film yapıldı. Aralarında:
- “Wall Street. Para Asla Uyumaz” 2010;
- “Risk Limiti” 2011;
- Wall Street’e Saldırı 2013;
- “Kısa Oyun” 2015.
Ekonomik durgunluğun nedenleri “The Insiders” filminde ayrıntılı olarak anlatılıyor. 2008 mali krizini konu alan 2010 yapımı film, önde gelen mali figürlerin yanı sıra politikacılar ve bankacılarla röportajlar içeriyor.
